PU BUANGA LEH SAP UPA TE KHA
PU BUANGA LEH SAP UPA TE KHA
Scottish Baptist missionary Rev. James Herbert Lorrain (6 February 1870 – 1 July 1944), Mizoten Pu Buanga tia kan koh kha London khaw chhim lam atanga chawr chhuak a ni a. Lehkha a zir sáng lo a; a pa hnungzuiin dâk Inah thirhrui thawntu (telegraphist) hna a thawk thin. An chhungkua hi London-a Highgate Road Baptist Kohhran member an ni a. Hetah hian Frederick William Savidge (1862 – 1935), Mizoten Sâp Upa tia kan koh nên an inchhar a. Pu Buanga hi Sâp Upa aiin kum 10-in a naupang zâwk a ni. FW Savidge hi England thingtlang khaw te tak tê Cambridgeshire khaw chhuak a ni a. Zirna lamah BA niin Cambridge University atanga PhD degree nei a ni bawk. London-a sikul pakhat ah Headmaster hnà a thawk thin.
Kum 1871-a Sâp hmeichhe naupang, kum ruk mi lek, Mary Winchester, Zolûti man a nih thu leh Bristish sipaiin an chhanchhuah thu an hriat khân an thiandùn hian ‘Ni chhuahna lama’ Chanchin Tha hril duhna rilru an nei a. Robert Arthington-a’n ama sum sénga Aborigines Mission hminga India ramah Missionary tùr mi 13 a tirhchhuah zÃngah tel ve-in Pu Buanga leh Sâp Upa te chiah hi thawk tluantling thei an ni.
Pu Buanga hi a rawn thawk chhuak hmasa zâwk a; December 16, 1890 khân William Pettigrew leh Mr. C-a te nèn, an pathumin London an chhuahsan a. January 21, 1891-ah Calcutta an rawn thleng a; India ram pana Lawng-a an zin chhúng hian Pu Buanga hian Bengali a zir thiam hman hle. New Zealand Baptist Missionary Society hmunpui Agartala kianga Brahmanbaria khua an pan nghâl a. Hemi kum tà wp lam hian Sap Upa pawhin India ram a rawn pan ve a; November, 1891 ah Brahmanbaria khuaah Pu Buanga chu a rawn fin ve a; January, 1892-ah Chittagong an pan ta a ni.
Chittagong-a an awm lai hian Pu Buanga leh Sâp Upa te hian Chittagong Jail-a Mizo táng nia an sawite chu tlawh chhuakin an bia a. British Sawrkar hotute chu Lushai Hills-a luh phalna te an dÃl a; mahse ram a la rálmuan loh avà ngin Chittagong atanga khaw chhak lam mel 80 a hla Kassalong thleng chauh kal an phalsak a. He hmunah hian kalin thla ruk chuang an khawsa. Hetih chhúng hian Mizote chanchinte zirchiangin Brojo Nath Shaha ziah ‘Grammar of the Lushai Language’ hmangin Mizo tawng te an zir a, he lai hnaia Chakma ho zÃngah rawngbà wlna te an nei bawk thin. Mahse ei tùr mûmal a awm loh avà ng leh natna hrang hrangten a tlâk buak avà ng te, British sawrkarin Kassalong bâk pelh a phal tlat loh avà ngtein kum 1892 June thlaah Kassalong hi chhuahsanin Calcutta lamah an lêt leh ta a ni.
1892 October thla thleng natna in a tlâk buak a. Hetih chhúng hian Calcutta-ah an inenkawl a. Anmahni enkawltu Doctor chuan Sap Upa chu ram lum-a awm a ngeih lo tiin England a hãw leh tùrin a rà wn a; mahse Sap Upa chuan, “Pathian in min tÃr a, Ama thu thu a ni, sâp ramah zawng ka hãw lo ang,” a ti tlat mai a. Tichuan hmun vawt Darjeeling-ah inenkawl tùrin an kal leh ta a ni.
A tawi záwngin sawi mai ila, 1893 January thlaah Silchar an lût a. Silchar khaw dai, Mizoram lam atanga Silchar luhna kawngpui bulah In tê an sà a. William Pettigrew pawh Manipur a luh theih loh avà ngin a lo awm ve a; rawng an báwl ho thin. Pu Buanga te thiandùn chuan Mizoram atanga lo kalte an hmuhin an intlawh pawh tan a, chûng mite hnên atang chuan Mizo tawng an zir chhunzawm zêl a, Mizo A AW B pawh Silchar-ah hian an buaipui hle tawh a ni.
Silchar DC hriatpuinain Mizoram Bawrhsap AW Davies-a hnênah Jan 10, 1893 khan Mizoram luh phalna chu an dÃl a; mahse Mizoram Bawrhsap chuan ram a la rálmuan loh avà ngin kum khat chuang an nghah a tùl mai theih tùr thu a lo hrilh a, an hnual hle. Kum 1893 December thla ah harsatna hrang hrang kárah Mizoram luh phalna chu an nei ta a. December 26, 1893-ah Silchar atang chuan Mizoram panin Sakawr in an bungruate nèn an lo chhuak ta a; Tlawng leh Tuiruang (Barak) infinna, Katakhal an pan a, chuta tang chuan Mosolman Lawng in Mizoram panin Tlawng dung chu an rawn zawh chho ta a. Ni 17 zet an thang hnuin January 11, 1894, Vawiin angah hian Pu Buanga leh Sap Upa te chuan Sairang an rawn thleng ta a ni.
Sairang-ah ni li an chám hnuin January 16, 1894-ah Pu Buanga leh Sap Upa te hian Aizawl an lût a; heta tang hian Mizoram ti êng turin Chanchin Tha hril hna an thawk ta a ni.
Sâp Upa hi lehkha thiam a nih bâkah thu leh hla thiam a ni bawk a. Tin, rimawi a ngainain piano leh accordain tum pawh a thiam hle. Kum 1967-a Kristian Hla Bu tih chhuahah khân a kut chhuak hla 15 a tel. Pu Buanga hi literature leh Bible lehlin leh en dik te, Sanday School leh Kohhran enkawl leh hruaitu enkawl leh training lam hna a thawk a; Sâp Upa khân Chanchin Tha hril (Evangelism) lam leh Counselling lam a thawk thìn thung.
India rama Chanchin tha hril tùra a chhuah hnu lawkah a pa-in Pu Buanga hi lehkha a thawn a; “Mit tui tla chungin Pathian kutah ka hlà n a che. Ka fapa, dam takin aw… Pathian engkim ti theia chuan tûnah leh eng lai pawhin mawlsà wm che rawh se,’ tiin.
Pu Buanga hi zirna lamah thleng sáng lo mah se, tawng leh thu ziah thiam a ni a. Aizawla kum li lek an awm chhúng khán kan tawng chu ziak leh chhiar theihin min siamsak a. Mizo–English Dictionary, thumal 7000 zet chuanna min siamsak a; a bu lian zâwkah phei chuan thumal 30,000 chuang an dah a ni. “Pu Buanga Dictionary” tia hriat zui tâk hi, ka hriat sual loh chuan Mizoram University-a Language Department pahnih—Mizo leh English zirlaite paw’n rinráwl berah an hmang zui ta reng a; “Pu Buanga dictionary-ah eng tin nge a inziah,” an ti deuh kher thìn. Bible-a Thuthlung Thar bu min lehlinsak bâkah Zawlnei Isaia bu min lehlinsaktu pawh Pu Buanga hi a ni a; a dang pawh a hnua rawn chhuakte nèn an letling ho leh bawk.
Hun puma rawngbáwl tùra inpe a nih avà ngin Pu Buanga leh a nupui Eleanor Atkinson te hi fa nei lo tùrin an insiam hmiah mai a; an fakawm ngawt mai. Chawimawina pawh dawng thei a ni a. Rev Edwin Roalands (Zosâpthara) khân, Burma-a American Missionary hotute hnênah, ‘Pu Buanga hian Mizote tán Bible a lehlinsak a, an tawng ziak leh chhiar theiha siamin A AW B a siamsak a, dictionary te pawh a buatsaihsak a. Mizo mai bâkah Arunachal-a Abor-ho pawh an tawng ziak leh chhiar theiha buatsaihin dictionary-te pawh a buatsaihsak bawk a. Chawimawi hi a phú êm mai a; B.A. degree te chu pêk theih ni se, a tha lâwm ni?’ tiin a bia a. Anni chuan, ‘E! a ?ha khawp ang. M.A. degree kan pe thei ang,’ an lo ti a. Zosâpthara pawh a phûr hle mai a; Pu Buanga chu lehkha a thawn ta a. Mahse, mi inngaitláwm Pu Buanga chuan, ‘Chutiang chawimawina chu ka phú lo e,’ tiin a hnâwl ta a ni.
Pu Buanga chuan Zosâpthara hi lehkhathawn sei tak a thawn a. A tà wpnaah chuan, ‘Simple layman, eng mah training pawh nei lo, Pathian kohna chháng lo thei lo ka nih avà nga Pathian mi hman ve mai ka ni. Ka nih ang ang hian Pathianin a duh chen chen min hmang se, A khawngaihna ka tán a tâwk a ni,’ tiin Zosâpthar hi a chháng a ni. Hêng hi Pu Buanga hian ama log book-ah a ziak ngei a ni.
Sap Upa hi mi rilru zau tak leh thenrual pà wl thiam tak a ni a. Mizote paw’n amah avà ng hian an awmnaa/ina chuankai kha nuam an ti thìn hle. Sâp rama a hà w hnu pawh khân Mizote hnên atangin lehkhathawn 2000 aia tam fé a dawng. Pu Buanga erawh hi chu ziak mi a ni a; a tâptawm a, thil ziak melh melh reng mi a nih avà ngin Sâp Upa ai chuan mite ngainat a hlawh lo deuh zâwk.
Sâp Upa hi dam lohnain a tlâk buak avà ngin kum 1925 khán a pension a; kum 1932-ah a nupuiin a boralsan a. Zunthlum natna avà ngin kum 1935 September 26-ah an khuaah kum 74 mi niin a thi a ni.
Mizo te tána Chanchin tha min petu, thim ata ëng min hmuhtÃrtu, tûn dinhmuna ding theia min hlángkaitu, kan hnam tána Lalpa mi tirh—Sâp Upa leh Pu Buanga te Pathianin min pêk avà ngin, thil ropui tak min tihsaktu, Pathian hnênah a tharin là wm thu i sawi ang u.
Comments
Post a Comment