MONKEYPOX (MPX)

MONKEYPOX (MPX)

- Dr. Lalbiak kima

Monkeypox hi tunlai natna rawn darh thar leh a ni a. Khawvel ram 78 vel atangin mihring 18,000 aia tamin an vei thu WHO ah an report avangin WHO Director General Dr.Tedros Adhanom Ghebreyesus chuan khawvel pum hriselna atan a hlauhawm (Health Emergency) a nih thu July ni 23, 2022 khan a sawichhuak a ni.

MONKEYPOX HI ENG NGE NI?

He natna hi natna Monkeypox hrik virus chi khat, DNA Virus mihringin a kai atanga lo awm a ni a. COVID-19 hi chu RNA Virus a ni thung a. A hming an phuah chhan hi kum 1958 vela research atâna an khawi Zâwng atanga an hmuh hmasak ber avanga Monkeypox ti an ni. Zâwng bakah Sazu, Prairie dogs (sazu aia lian deuh) leh Thehlei ang chi te pawh hian an kai thei a. Heng rannung hri kai hian mihring an seh/ham atangte in a kai theih niin an ring. Tunhma chuan mihringin an kai ngai lem lo a ngaih a nih laiin kum 1970 khan mihring kai hmasa ber DRC (Congo) Africa-ah hmuh a ni. Africa khawthlang ram bakah chuan hun rei tak chu a darh lo a. Kum 2003 khan USA-ah hmuh a ni tan a. Tunhnai May 2022 atang khan khawmualpui dangah a darh ve ta chiam a ni.

Tunhma Thuthunghlui hun 3000 BC vel atanga natna lo awm tawh thin Mizo-in Zawnghri (small pox) kan tih nen inlaichin hnaite niin Orthopoxvirus family (chhungkua) a mi ve ve an ni. A nat dan pawh Zawnghri (Smallpox) nen a inang viau a. Zawnghri aiin a nêp deuh tih chauh a ni. A vei zinga thihpui (mortality rate) hi 0-10% vel a ni a. Zawnghri (small pox) kha chu thihpui zat (mortality rate) 30% lai kha a ni thin. A hriat awlsam nan ZAWNGHRI THAR pawh ti ila a sual awm lo ve.

ENGTIA INKAICHHAWN NGE?

A natna vei te atanga taksa tui leh hnai lo chhuak atanga kai a ni ber a. Heng bakah a veite thawmhnaw hman hnu leh bungrua inhmantawm atang ten a kai theih a ni. Chung bakah chuan a hri veite thâw leh chilper lian deuh (large respiratory droplet) atang pawhin a kai theih a. Mahse kai tur chuan rei deuh hlek awmho a ngai. COVID-19 anga reilote a inkai zung zung theih a ni ve lem lo. COVID-19 nen chuan khaikhin tur a ni lo.

New England Journal (April-May, 2022) in a tarlan dan chuan a kai tam ber 98% dawn chu mipa leh mipa inngaizawng a sex hmang thin (MSM) te leh mipa leh hmeichhia hmangkawp (Bisexual) te an ni a. Mahse tunah chuan heng ho hian an chenpui midang pawh an kai zel thei a ni. WHO in 28th July 2022-a an tihchhuah dan chuan tuna hri vei 70% chu Europe ami an ni a, 25% chu America lama mi an ni. Thihpui report hi 5 an tling tawh a. A vei 10% vel hi Hospital-a admit ngai an ni. India ramah pali kâi report an awm tawh a. Pangâna tur Telangana State a mi hi chu la confirm chiah loh a ni. Pathum te hi chu an kaina awm an chhui thei a. Delhi a kâi pakhat hi chu a kaina awm an la hre thei lo. 

NATNA LAN CHHUAH DAN :

A hrik kai atanga ni 6-13 velah a langchhuak (Incubation period) a. A inkaichhawn theih hun hi vun a rawn bawl/pân atanga a pân khir a tlâk thleng a ni a. Chu chu kar 2-4 vel a ni thin. Hri kai te hian Thalbe vung, khawsik sang, lunâ leh taksa chau leh nâ an nei thin a. A hmasa berah ka chhung leh lei a nâ-in a lo durh bawl thin a. Heng Ka chhung leh lei durh bawl te hi hnai pai (pustule) ah a insiam a. Hemi hnu hian hmai pumah a tai darh phawt a. Chumi hnu darkar 24 chhungin taksa dang kutphah leh kephah thlengin a darh thin. A durh bawl te hian Hmai pum (98%) a luah thei a. Kutphah leh kehnuai 95% leh serh bâwr 28% velah a langchhuak thei bawk. He pan hnai la hi a nat avangin tam tak chuan damdawi in an luh phah thin. Heng hnai te hi kar hnih hnu chuan an lo ro a. A hnu kar khat velah a khir a lo tlak hian an dam fel thin. Ser engemaw zat chu an pu zui thei. 

ENKAWLNA :

Enkawlna tur damdawi hi hmuhchhuah a la ni lo a. Antiviral damdawi (Drugs) hrang hrang enchhin mek a ni. Chuvangin a nat dan anga enkawl (symptomatic treatment) pek an ni mai thin. Chumi awmzia chu nachhawkna Paracetamol leh thildang etc a tul anga hman a ni mai. Antibiotic hi hetiang viral infection ah chuan tangkaina a nei vak lo.

INVENNA:

A vei turte venna atan vaccine hi ram tam takin an hmang tawh a. Heng hi enchhin a hman zui a ni zel a. Vaccine hi duh tawk hman tur an la siamchhuak thei lo. Monkeypox Vaccine tuna lar deuh te chu Acam 2000, Imvanex, Imvamune etc te an ni a. A vei tamna ah chuan hri kai vela cheng ho kha vaccine an pe kual thin. Tun dinhmunah chuan khawvel mithiam ten vaccine a ven ngai bera an ngaihte chu LGBTQ Community (Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender leh Queer) ho hi an ni a. Mizo tawng chuan Patil, Tuai, Hmangkawp, Nihna thlak leh Chianglo (mipa leh hmeichhia nih duh lo, Queer) ho an ni mai awm e. Anni ho chauh hi an lak hran theih lohva; midang nen an cheng ho si a. Mitin fimkhur a ngaihna chhan pakhat chu hei hi a ni.

Heng ho hi rin aiin an lo tam tawh a. USA-a Social Science in kumin 2022 Gallup poll (chhiarna) an neihah chuan USA puitling 7.1% laiin hetiang (LGBT)-ah an inchhal tawh a. Canada-ah chuan mi maktaduai khat (1 million) vel an awm. Neih inang inneih tamna ber chu San Francisco, USA a ni. A hlawma an awm tamna chu Netherland nia rin a ni. France-ah chuan puitling 7% vel khu an ni tawhin an hria a. Hetiang ho hi an pung zel niin a lang. An lo pun chhan atan Bible (Rom 1:26-27) a mite hi a nih chuan tanpui an ngai hle a ni. A tute pawhin lo vei se, inenhranna awm lova enkawl hi mitin tih tur a ni. Hetiang hi khawvel hmun tam taka mite khawsak ho dân a nih tawh avangin mitin he hri lêng thar laka fimkhur hi a ngai ta a ni.

Heng bakah hian Monkeypox vei enkawltute (Healthcare Workers) ho pawh hian invenna vaccine lak a tha a. Heng damlo enkawltute pawhin mahni invenna, Mask, Gloves leh PPE suit nen inthuam a him ber bawk. 

A vennaah hian tunhmaa Zawnghri danna, Smallpox vaccine (Variola Vaccine) kha kum 1972 khan WHO chuan Zawnghri a umbo (eradicate) tawh vangin a titawp tawh a. Mahse tunah hian Monkeypox venna atan an han hmang leh a, 85% laiin a veng thei tih an hria a. Chuvangin hmun tam takah an hmang leh a. Hei pawh hi duh tawk hmuh tur a awm rih lo a ni.

Tunah rih chuan India sawrkarin Monkeypox Vaccine hi lakluh a ngaiin a hre rih lova. Kan tih tur ber chu a hri kaite hnaiha awm loh leh mahni inthiarfihlim te a ni. Tin, hetiang kâi awl tura an rin ho pawh hian mihrang kawp tam loh a him ber tura ngaih a ni. A kai tamnaah chuan Facemask leh CAB bawk hi a tangkai a hriat a ni.

Hetiang deuh hian kum 1990 hma lam khan HIV/AIDS hi New York vela mipat hmeichhiatna hmang tha lo (Lesbian, Gay etc) zingah a darh tih kan hria a. Kan ram a rawn thlen phak kan ring lem lo. Mahse kum 1990 kum tawp lam chuan Mizoram a lo thleng der a. Vawiin-a HIV/AIDS in min chiahpiah dan chu kan hre theuh awm a. Tunah pawh hian mi tam takin kan rin aia tam Mizoram-ah mipa leh mipa sex hmang thin (Gay), Hmangkawp (Bisexual), Patil (Lesbian) etc hi an awm tawhin a hriat a. A hrechiang ber tur te chu Health Department mi leh sa MSACS a thawkte hi an ni ngei ang. Chuvangin Zawnghri thar (Monkeypox) lo thlen hma hian lo invenna tur (plan of action) lo buatsaih lawk a tangkai hle a rinawm. He hrileng hi inbuatsaihna tha tak nen a hmachhawn chuan khawvel puma darh lova, la control theih mai mithiam ten an la beisei a ni.

Comments

Popular News (Last 30 Days)

A hun pangngai ah Pavalai Intawhkhawmna neih tum a ni

LPG man bithliah thar a ni